Böbrek Taşı
Böbrek Taşı Nedir?
Böbrek taşları toplumda yaygın görülen bir hastalıktır. Az gelişmiş toplumlarda daha sık görülmekle olup doğal kaynak sularının işlenmeden tüketilmesi sonucu sıklığı artmaktadır. Taş hastalığı 20-50 yaş arasında kişilerde ve erkeklerde kadınlara göre 3 kat daha fazla görülmektedir. Coğrafi dağılım özelliklerine göre dağlık alanlarda, çöl veya tropikal alanlarda yaşayanlarda daha sık görülmektedir. Böbrek taşları bulunduğu yerde sessiz bir seyir gösterebileceği gibi böbrek çıkışını engelleyerek şiddetli böbrek ağrısı, bulantı ve kusmalara yol açabilir.
Böbrek Taşı Sebepleri
Vücutta dolaşan kanda bulunan artık maddeler, mineral ve tuzlar böbreklerde süzülür. İhtiyaç fazlası su ile konsantre edilerek idrar halinde atılır. Böylece vücudun su ve tuz dengesi sağlanmış olur. İdrarı oluşturan su miktarı azaldığında ya da atılan maddeler arttığında idrar yoğunlaşmış olur. İdrar içindeki bu maddeler belli bir eşik değeri geçince çökmeye başlar, önce kum halindeki partiküller daha sonra birleşerek böbrek taşları oluşturmaya başlarlar.
Genetik yatkınlık en önemli risk faktörüdür. Böbrek taşı oluşması için gerekli sebepler içinde en fazla görülen idrarda kalsiyum miktarının fazla atılmasıdır ve en fazla görülen taş kalsiyum taşlarıdır. Besinlerle fazla kalsiyum alınması, kemik erimesi sonucu kana fazla kalsiyum geçmesi ve idrardaki kalsiyumun geri emiliminde problem olan hastalıklarda idrarda fazla miktarda kalsiyum bulunur. Kalsiyum oksalat taşlarında vücutta fazla miktarda oksalat üretimi ve oksalatın besinlerle alımı söz konusudur. Böbrek taşı oluşumunu engelleyen inhibitör adı verilen maddeler azaldığında taş oluşumu kolaylaşır. İdrar yollarındaki anatomik bozukluklar ve darlıklar taş oluşumunu kolaylaştırır. At nalı böbrek, polikistik böbrek ve böbrek çıkışında darlık olan hastalarda idrar akışı yavaşlayacağı için taş oluşumu kolaylaşır. Bunun yanı sıra hiperparatiroidi, D vitamini fazlalığı, sarkoidoz, gut ve kemoterapi hastalkarında taş hastalığı sık görülmektedir.
Beslenme Alışkanlıklarının Taş Oluşumuna Etkisi
Günlük vücuda alınan su miktarı azaldıkça ve özellikle sıcak havalarda ve iklimlerde yaşayan insanlarda terleme ile atılan su miktarı arttıkça idrar konsantrasyonu artar zamanla çökelti meydana gelerek karşılaşmaya mail artar Bu nedenle düzenli olarak 2,3 litre su için tüketilmesi idrardaki maddeleri çökmesini engelleyeceği gibi küçük partiküllerin de atılmasını kolaylaştıracaktır. Böbrek taşı oluşumuna meyilli olan kişilerde fazla miktarda protein tüketilmesi sakatat ürünleri çikolata ve soda gibi ürünlerin tüketilmesi taş oluşumunu kolaylaştıran faktörlerdendir bunun yanı sıra hızla yayılan bir tüketim şekli olan protein ve karbonhidrat dan zengin fakir beslenme olan fastfood alışkanlığı taş oluşumunu hızlandıran başka bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır yüksek miktarda oksalat içeren ıspanak oksalat taşı oluşumunu kolaylaştırır.
Böbrek Taşı Belirtileri
Böbrek taşı belirtileri, taşların böbrek içindeki yerine ve büyüklüğüne göre değişiklik gösterir. Taş böbrek içinde ve küçük olduğu sürece rahatsızlık hissi vermeden uzun süre durabilir. Orta büyüklükte olup idrar geçişini engellemeyen taşlar hafif yan ağrısı şeklinde kendini hissettirir. Taş böbrek çıkışını tıkayacak kadar büyürse böbrek ürettiği idrarı atamaz ve şişerek gerilir. Bunun sonucunda şiddetli yan ağrısı, bulantı, kusma ve idrarda kanama görülebilir. Taş varlığında enfeksiyon meydana gelmişse idrar yaparken yanma, sızlama, böbrek ağrısı ve yüksek ateş görülebilir.
Teşhis
Yukarıda bahsettiğimiz böbrek taşı belirtileri taşıyan hastalar detaylı bir fizik muayeneden sonra kan ve idrar tahlili ile iltihap ve kanama olup olmadığı araştırılır. Röntgen ve ultrason çektirilir. Böbrek taşlarının çoğu röntgende tespit edilerek yeri, şekli ve büyüklüğü hakkında bilgi edinilir. Taşın yanı sıra böbreğin genişlemesi ve anatomik özellikleri ultrason ile kolayca öğrenilebilir. Bilgisayarlı tomografi taş hakkında bilgi veren en güvenilir yöntemdir fakat radyasyon içerdiğinden dolayı böbrek taşı ameliyatı kararını veren ve daha fazla bilgi gereksinimi duyulan hastalarda tercih edilmelidir.
Metabolik Değerlendirme ve Taş Analizi
Taş hastalığı tedavi edilse bile yılda % 15-20 oranında tekrar nüksedebilir. Bu nedenle taşın oluşmasına sebep olan bir metabolik bozukluk varsa mutlaka tedavi edilmelidir. Özellikle aile içinde taş hastalığı olanlar, her iki böbrekte taş olanlar, tedaviye rağmen nüks eden hastalar, sarkoidoz, barsak hastalığı olanlarda ve çocuk hastalarda metabolik değerlendirme yapılmalıdır. 24 saatlik idrar biriktirilerek yapılan analizde böbrek taşı oluşumuna neden olan maddeler araştırılır. Ayrıca kan tahlili yapılarak kalsium, ürik asit ve paratiroid hormon düzeyleri değerlendirilir.
Bu hasta gruplarında ameliyat ile alınan, ESWL ile kırılan veya kendiliğinden düşen taşların analizi yapılmalıdır. Taşların içeriği araştırılarak taş oluşumuna neden olan maddeler tespit edilir. Aşağıda anlatılan medikal tedaviler ile böbrek taşı tedavisi yapılabilir ve oluşumu engellenebilir.
Medikal tedavi
Taş hastalığı tekrarlayan bir hastalık olduğu için hastanın sağlık kalitesini ve hayat kalitesini olumsuz etkilemektedir. Tekrar tekrar hastaneye yatarak tedavi görmek zorunda kalabilmektedir. Bu nedenle medikal tedavi uygulanarak taş oluşumuna sebep olan hastalıklar tedavi edilmektedir. Hastalardan detaylı bilgi alındıktan sonra kan ve idrar tahlilleri yapılarak kalsiyum oranlarına bakılır. 24 saatlik idrar ile ürik asit ve oksalat analizi yapılır. İdrarda kalsiyum artışına sebep olan hiperparatiroidizm, barsak hastalıkları ve renal tübüler asidoz gibi hastalıklar tespit edilerek tedavisi yapılır. Böbrek taşı hastalığı, genellikle az sıvı alımı ve az miktarda idrar çıkarma durumu ile meydana gelir. Bu nedenle sıvı miktarını arttırmak özellikle kalsiyum taşlarını önemli derecede azaltacaktır. İdrar pH’sını düzenleyici potasyum sitrat gibi ilaçlar ile yüksek pH’da enfeksiyon meydana getirerek böbrek taşı oluşumuna neden olan mikroorganizmalar engellenmektedir. Kalsiyum oksalat taşlarında hayvansal proteinler ve oksalat içeren besinlerin alımı kısıtlanmalıdır.
Cerrahi tedavi
Böbrekte taş tespit edildiğinde böbrek taşı tedavisi işlemini şekillendiren faktörler vardır. Bunların en önemlisi taşın büyüklüğü, yerleşimi ve sayısıdır. Bunun yanı sıra hastanın sağlık durumu ve yaşı da önemlidir. Genellikle 7 milimetreden küçük taşlar kendiliğinden düşebileceği için girişim gerektirmezler. Daha büyük taşlar düşme ihtimali azaldı için ve enfeksiyona ya da böbrek çıkışında tıkanmaya sebep oluyorsa tedavi yöntemi gerekmektedir. 1,5-2 cm’e kadar olan taşlar ESWL ile kırılarak temizlenebilmektedir fakat gebelik, aşırı obezite ve tedavi edilemeyen üriner enfeksiyon varsa ESWL yapılmaz. Daha büyük taşlar perkütan cerrahi (PNL) ya da açık ameliyat ile tedavi edilmektedir. Cerrahi yöntemlerde amacımız böbreğin taştan temizlenmesi ve taş oluşumuna sebep olan anatomik problemlerin düzeltilmesidir. Böylece tekrar böbrekte taş oluşumu engellenmiş olur. Böbreğin içine geyik boynuzu gibi dolduran taş grubunda açık cerrahi tedavi yapılmaktadır. Bunun yanı sıra bazı hastalarda laparoskopik taş tedavisi tercih edilebilir.
Dikkat edilmesi gereken hususlar
Bol sıvı tüketimi ve doğru beslenme
Günde 2-3 litre civarında sıvı tüketilmesi çok önemlidir. Bunun dışında limonata, portakal suyu, greyfurt gibi C vitamini içeriği yüksek olan sıvılarında böbrek taşı oluşumunu engelleyici özelliği bilinmektedir. Fakat market raflarında satılan içeceklerin aksine taze sıkılmış meyve sularının tercih edilmesi gerekir. Yüksek lif içeriğine sahip sebzelerin tüketilmesi, kola ve gazlı içeceklerden uzak durmak gerekir. Oksalat kaynağı olan ıspanak, pancar, soya, maydonoz ve fındık gibi gıdaların tüketilmesi azaltılmalıdır. Haftada 2-3kez düzenli egzersiz yaparak vücudun dengeli çalışması sağlanmış olur. Hareketsiz bedenlerde taş oluşumu daha kolay meydana gelmektedir. Egzersiz ile düşebilecek kadar küçük taşlar birleşerek tedavisi daha zor hale gelmektedir.
Tuz kullanımı
Diyette kullanılan tuz miktarını mümkün olduğunca azaltmak gerekir. Fazla tuz tüketildiğinde bağırsaklardan kalsiyum emilimini arttırarak idrara geçen kalsiyum miktarı artacağından böbrek taşı oluşumu hızlanır. Bu nedenle yemekleri aşırı tuz katılmamasının yanısıra patates cipsi, hamburger, salamura besinler, tuzlu yemişler ve aşırı tuzlu peynirlerin tüketilmesinden uzak durulmalıdır.
Hayvansal protein tüketimi
Kırmızı et, yumurta ve deniz ürünleri olan hayvansal proteinlerin fazla tüketilmesi sonucu vücutta ürik asit miktarı artacaktır ve böbrekte ürik asit taşları oluşumunu kolaylaştıracaktır. Bu nedenle hayvansal gıdaların dengeli bir şekilde aşırıya kaçmadan tüketilmesi daha doğru olacaktır.
Kalsiyum tüketimi
Diyette yeterli miktarda kalsiyum ihtiyacının karşılanması gereklidir. Özellikle süt ve süt ürünlerinin azaltılarak yapıldığı diyetler taş oluşum riskini arttırır.
Limon ve zeytinyağı kullanılarak yapılan karışımlar böbrek taşı düşürülmesi işlemine yardımcı olmaktadır. Bunun yanı sıra elma sirkesi ve bal ile hazırlanan karışımlar taş oluşumunu engeller. Isırgan otu ve yaban mersini ile hazırlanan karışımlar idrar yollarında enfeksiyonu engeller. Böbrek taşlarının oluşumunu engellediği gibi küçük taşlarında atılmasını kolaylaştırır.